Find Content

LITERATURE IN NDEBELE Past Exam Paper. Paper 1 6008/1

Phendula imibuzo emibili kulesi isigaba

1 . Balisisa indaba elandelayo bese-ke uphendula umbuzo ongaphansi olandelayo.
“ Umama okule indaba usebunzimeni obukhulu kodwa umthandazo wakhe
uyaphendulwa.” Nika ubufakazi obusekela umbono lo bese-ke uveza ukuthi
isimo akuso siqubule mizwa bani kuwe ohlolwayo. [35]


“Uthini-ke ngemali yami magogo?”
“ Ngibekezelela mntanami”.
“ Ngikubekezelele kuze kube nini magogo? Kuze kube nini, ngiyabuza ngiphendule?
“ Mntanami nginike izinyanga ezine ngiqongolele kweyempesheni ndodana.”
“Ngesikhathi uqongolela mina ngizobe ngidlani MaZitha?”
“ Mntanami zwelana nami.”
“ Ube wena ungazwelani nami?”
Siphume isalukazi ikhanda liyisizemazema singazi ukuthi sizothathani sihlanganise nani.
Nala amashumi amahlanu amarandi akhona besithi siyobhadala isikweletu sempuphu
esayithatha esitolo seNdiya uMahlakanipheni.
Sibuye singene futhi. “Yamkela nanka amashumi amahlanu amarandi okwamanje.” Awathi
hlwi uSandlwana aze acishe adabuke awathi shwathi ephakathaneni elincanyana. “Le mali
kangiyibali esikweletini magogo.” Kwasho uSandlwana. “UDoqo indodana yakho
ngangimnike inkulungwane yonke yamarandi iyisigulukunqa, kakubanga wona
amancozuncozu lawa wena osunginika wona namuhla. Lena osunginike yona,” esho ehleka
kancane, “kakukabi yinkulungwane yami eyayibolekwe nguDoqo. Wena nje usazikhokhela
inzalo yayo nje kwaphela.”
“ Hawu! Kangikaze ngikuzwe-ke lokho osukusho manje Sandlwana.” Washo
umuntu omdala wahlengezela izinyembezi.
“Angithi kuthiwa umuntu ufunda aze afe? Namuhla nawe nakuba umdala ungaka uyafunda
magogo, futhi uyoze ufe ufunda.”
“ Ngicela uzwelane nami. Ngicela unginike inyanga ezine zokucongolela imali yakho.
Uma ingeneli sengiyotsheleka nakwabanye bangigcwalisele.”
“ Kangingathi ngisalindele bese sewufikelwa wusuku lokufa magogo, kuthi –ke imali yami
ngingabengisayithola unomphela. Okubi nje ngizwe sengathi neminyaka kaDoqo seyelulwe
ngemithathu kulandela ukubulala kwakhe isiboshwa ejele.”
“Ngiyeke ngoDoqo nezakhe, yisho ukuba uyavuma noma qha?”
“Kwesinye isikhathi umusa uyadingeka. Ngoba nanku inzalo sewunginikile, nami
kangikunike isikhathi leso osicelayo sokucongolela. Khumbula magogo ukuthi yaphela nje
leyo nyanga imali yami ingaphelele, mina sengiyoqeda izikweletu ngawe. Ngiyothatha
engibona ukuthi uma ngikudayisa kungahle kuyibuyise imali yami.”
“ Ngiyabonga mntanami: hhayi nokho ngibonga kanzima ngenxa yesigwebo osilengise
ekhanda lami”
“Okwesigwebo magogo, yizintwala zakho ezidinga ukuchotshwa nguwe.”

“Wake wangikholisa uDoqo we bantu ngokuhamba etsheleka izimali nakomahlalela abafana
noSandlwana.” Wasikhihla isililo uMaZitha ecabanga la mazwi: “Khumbula mina
sengiyoqeda izwikweletu ngawe…”
Ntambama wavula umsakazo wezwa kuzindaba.
“Kuleyo nhlekelele kushone owesilisa obengumshayeli waleyo moto. Igama lakhe
sekutholakale ukuthi nguSandlwana Janquza. Ezivela eKapa zithi…”
Sahlaba ngedolo phansi isalukazi sithandaza.
“ Oh sixolele nkosi yasemazulwini. Nkosi ngiyabonga nakuba kungumbongo onzima.
Baba, ngixolele ngawo kepha nakuba kunjalo kakuvumi ngingasho ukuthi ngiyabonga
Nkosi.”
Lombhalo ucatshunwe kugwalo oluthi:Amacabanswani Osiba, oluhlelwe ngu N.F Mbhele,
The Natal witness,1991.

  1. Funda umbhalo lo olandelayo ube usuphendula imibuzo elandelayo.
    (i) Ziyini iziqondiso zabadlali njalo zenza misebenzi bani kuhlobo lolu lombhalo? [5]
    (ii) Zikhethe zonke iziqondiso zabadlali ubonise ukuba ziwuphumelelisa kanjani
    umumo wamajaha akulo umbhalo. [15]
    (iii) Kuqubuke mizwa bani kuwe ohlolwayo? Nika ubufakazi obupheleleyo. [15]
    Danisile : Sesinjani isisu mfowethu?
    Simayedwa : Hatshi, sengingcono, besingigijimisa sengize ngithela
    igazi.(watsho emphendula eqethukile ngaphansi kwesihlahla).
    Danisile : Ye! Ngikuzwile kuzavuka kuyizolo ukuthi awubuquthanga

ngitsho.

Simayedwa : Ah! Okwalapha! Ngivuke ekuseni ngaya eklinika bafika
banginika amanzi etshukela lesawudo kuphela, bathi abalayo
eminye imithi enganginceda.

Danisile : Kambe vele balendaba lathi kumbe bathi kazife izigilamkhuba,

izephulamthetho zejele?

Simayedwa : Asazi. (watsho esondela eduze kwakhe ehlala phansi).
Danisile : Mina phela ngathi ngisandakungena lapha ngake ngakubona
okwabonwa yingidi ithwele amalahle. Ngathwala nzima
ngaswela longisizayo.

Simayedwa : Kwenzakalani?(wabuza esemuthe nhlo emehlweni).
Danisile : Mfowethu! Lalithi litshona uze ufise ukuthi ngabe kalitshoni

ngoba kwakusenzakala ebusuku kuphela.
Siymayedwa : Ngumkhuhlane owawukwenza ebusuku kuphela?

Danisile : Hatshi ubala lokho! Kwakulesiqwabalanda sendoda
esasibotshiwe laso. Sasingidumela sifuna ukuhlala
singithathela ukudla kwami.
Simayedwa : Kwaze kwaphetha ngani manje?
Danisile : Wawusithi ungazisa abalindi bejele ngakho bengenzi lutho.
Ngaze ngathi ngelinye ilanga okungayisikufa yikuphi.
Ngayikhohlwa ukuba iyisiqwabalanda, ngayithi nka emlenzeni
yawuhlaba yawulawula umkhosi lindoda bathutsha bethelile
abalindi bentolongo.

Siyayedwa : Bafika bathini? (wabuza esebohle ubuso).
Danisile : Babuza uthuthi kwenzakalani ngase ngimthe jiti
laphayana. Ngabalandisela kodwa layo leyo ndoda yahle
yakhafulela phansi ukuthi ayisoze ikuphinde lokho futhi.
Simayedwa : Ye! Ayisizo zodwa inhlupho esihlangana lazo lapha, zinengi.

Kukhona njalo ukutshayana balimazane.

Danisile : Uqinisile zinengi izehlakalo ezenzakala endaweni yethu le
okufanele zilungiswe sibili ngoba yikho okubangela izimfa
zezibotshwa (watsho benqekuza amakhanda bevumelana
ngenkulumo yabo).

Simayedwa : Pho kungenziwani ukuze inhlupho lezi zazakale njalo zilungiswe?
Danisile : Ah! Asazi lokho kufuna umuntu angaphuma lapha azise
abamaphephandaba, kumbe azise umphathi wamajele ukuze
konke lokhu kuphumele egcekeni.

Simayedwa : Ye! Uqinisile ngoba isephulamthetho silelungelo laso njalo
akutsho ukuba nxa uyisephulamathetho sekumele uthwaliswe
nzima uze uye kogoqanyawo.

Danisile : Yekela mfowethu (anyikinye ikhanda okutshengisa ukuba le
indaba yayimhlukuluza okwamagama) impilo inzima lapha.
Lesi yisifundo sibili sokuthi umuntu angaphindi ukwephula
umthetho.

Simayedwa : Ya! Ukufa kungcono kulokuba kule indawo, lokulala silala
emkotweni engathi sizimbuzi, sidonselana ubhayana oyedwa aze
adabuke. Lensikizi zithi khona, uthwebuze usathwebuza.
Danisile : Nanso impembe. (watsho uDanisile besukuma kanyekanye).

Siymayedwa : Asigijime sizalala ngendlala singaphuza.Lokudla kwakhona
kuyaphela abantu bengakadli bonke.(batsho begijima besiya
lapho okudlelwa khona).

Ithethwe kugwalo oluthi: Today Revision, oluhlelwe ngu C. Mpofu lo S.Nyoni,
Zimbabwe Publishing House, 2014.

3. Fundisisa inkondlo engaphansi uphendule imibuzo elandelayo:
(i) Usebenzisa inkondlo le, qathanisa impilo yentsha yanamuhla lempilo
yentsha yayizolo. [20]
(ii) Umlobi ujongeni ngokwethula imibono le enkondlweni yakhe? [15]
Intsha ihambe kubi
Nanku umhlaba usumubi
Ukuba ngumntwana bekukuhle
Umhlaba uyiluju umuhle
Namuhla yizinyembezi azisizi
Namuhla yizililo izinsizi
Oh! Yahamba kubi intsha
kuhle iphindele iyekuza butsha.
Ingane yayingeyesizwe
Iklekliswana bekubanga ukuyiklekla
Uma isibanga ibanga lokuqwahela
Isizwe siqoqane siyinqinekela
Ilala behle ingazi ezisindayo ezomhlaba.
Ngenxa yezifuba zesizwe ezaziyizo
Idlala ichelesile ithaba iphelele ngqe
Ngenxa yobuqotho bomhlaba
Owawuyi lokho okubonwa lilihlo
Ithemba isizwe ngoba sithembeka
Kumqoka ukuba yingane esizweni
Ithapha uluju ifunda
Konke okuyikho bekukhona
Bonke ababalisi bebezinikela besazi
Ikhahlela ikhuselekile
Iyimpunzi ehlathini kodwa ikhungiwe
Ingamanzi emunywa liphansi.
Ingamanzi emi edwaleni
Ingatsha zibezinatha uluju lwempande
Iluba likhupha isithelo sihlabusa
Ibivela ilophawu ingadingwa

Iyiyo ngokwayo ngabakibo
Ize ikhulele ukuklekla, ukubalisa
Kumnadi ukuba yingane kulesisizwe.
Yadilika inhlalo isizwe sachitheka
Mbaxambili ntathu hlanu izindlela zasabalala
Zantula izingane intsha yabuna
Idla ibaliselwa ngoba idla imbilaphi
Ifunda icongolozela ngoba idla imbilaphi
Imidlalo mpu bangena ubudlova
Idlabuzane ladlepha abekhaya
Yakhula ingakakhuliswa yafuba
Yafunzwa amanga ayaqiniswa liqiniso
Yaxegiswa yinzondano yazi isikhwili
Laba libi ilihlo yabona umhlaba usumubi
Yavuka ngembenge yatshona ngensango
Yabona isango lokuguga yathi yinotho,ntshobe
Yaluswela uphawu yaphapha yathutha
Yaphephela phetsheya afa amandlwane
Ihambe kubi intsha
Iphuzile yaficwa luhlupho olutsha.
Iwayiphuza yaphuza ukukhula
Kwanda ubunzima impilo yehlula
Inhlanzi lanxa edwaleni
Izibonkolo zodwa emhlabeni.

Inkondlo le ithethwe kuqoqo lezinkondlo,Imbabazane elikaFelix F. Moyo, Usiba
Publishers, 2002.

ISIGABA B

Phendula umbuzo owodwa kulesi isigaba

T.M. Ndlovu, D.N. Ndlovu loB.S. Ncube: Imikhuba Lomasiko AmaNdebele
N.P Ndhlukula: Imvelo Lolimi LwesiNdebele

  1. Xoxa ngemvelaphi yamaNdebele ngendlela uNdhlukula ayichaze ngayo. [30]
  2. Ugwalo oluthi, lmvelo Lolimi LwesiNdebele lubaluleke kangakanani kumlandu
    wokulotshwa kwezingwalo ezikhuluma ngezasendulo? Veza umbono wakho
    usekele ngezibonelo ezivela kulolugwalo. [30]
  3. Ukuphicana kwakungeyinye yezindlela zokukhulisa umntwana opheleleyo. Xoxa. [30]

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *