uhlelo lwesiNdebele

UHLELO LWESINDEBELE

Amagama asetshenziswa ukwakha amabizo

1. Umsuka (roots)- yingxenye yesenzo engaguqukiyo njalo engeke yaguquka.
2. Iziqalo (prefexes)- yingxenye yegama esekuqaleni kwalo, ilakho ukuguquka.
3. Iziqu (stems) – yingxenye yegama esalayo nxa kususwe isiqalo.
4. Izivumelwano (concords) – lezi yizakhi eziletha ukuvumelana kwamagama asetshenziswe emtshweni.
5. Izijobelelo (suffixes)- yizakhi ezifakwa ekucineni kwegama e.g imbuzi- imbuz(ana).
6. Izakhi (affixes)- yizakhi ezifakwa ekuqaleni, phakathi kumbe ekucineni kwegama.
7. Onkamisa (vowels)- yimisindo yenkulumo ephuma kungela kuvaleka komoya (a,e i, o, u).
8. Ongwaqa (consonants)- yimisindo engela bonkamisa (b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p, q, s, t, v, w, x, y, z).

Ukwakhiwa kwamabizo qho

1. Ngamabizo nje

Isib. ilizwe (ibizo nje) – uLizwe (ibizo qho).

Livela kubizo nje –ilizwe. Sisusa unkamisa  u- i osekuqaleni siqale ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu.

2. Ngezinciphiso

Isib. Umfanyana (isinciphiso) – uFanyana (ibizo qho).

Livela kusinciphiso –umfanyana.  Sisusa isiqalo u- um endaweni yakhe sifake isiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa olandelayo abe ngugwaqa omkhulu.

3. Ngesabizwana soqobo

Isib. Thina (isabizwana soqobo) – uThina(ibizo qho).

Livela kusabizwana soqobo u – thina. Siqala ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu.

4. Ngesabizwana senani

Isib. yendwana  (isabizwana senani esinciphisiweyo)- uYedwana (ibizo qho).

Livela kusabizwana senani esinciphisiweyo u- yedwana. Siqala  ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu.

5. Ngesiphawulo

Isib. ncane (isiqu sesiphawulo)- uNcane (ibizo qho).

Livela kusiqu sesiphawulo u–ncane. Siqala  ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu.

6. Ngesibaluli

Isib. mhlophe (isibaluli)- uMhlophe (ibizo qho).

Livela kusibaluli u–mhlophe. Siqala ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu.

7. Ngezenzo

Isib. dlala (isenzo) – uDlala (ibizo qho).

Livela kusenzo u–dlala. Siqala ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu.

8. Ngezenzukuthi

Isib. dili (isenzukuthi)- uDili/ uDiliza (ibizo qho).

Livela kusenzukuthi u-dili. Siqala ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu. Ekucineni sijobelela u-za.

Isib. thuthu (isenzukuthi)- uThuthuka (ibizo qho).

Livela kusenzukuthi u-thuthu. Siqala ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu. Ekucineni sijobelela u-ka.

9. Ngamabizo muntu

Isib. umtshumayeli (ibizo muntu)-  uMtshumayeli (ibizo qho).

Livela kubizo muntu –umtshumayeli. Sisusa isiqalo u-u siqale ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu.

Isib.isibotshwa (ibizo muntu)- uSibotshwa (ibizo qho).

Livela kubizo muntu –isibotshwa. Sisusa isiqalo u-i siqale ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu.

10. Ngamabizo nto

Isib. uthando( ibizo nto) – uThando (ibizo qho).

Livela kubizo nto –uthando. Siqala ngesiqalo sebizo qho u- u kuthi ungwaqa wokuqala abe ngugwaqa omkhulu.

11. Ngamabizo mbaxa

a.Singakha amabizo mbaxa ngokusebenzisa izakhi lezi (So, Ma , No)

So- kufinyezwe igama elithi uyise, kutsho ukuthi uyise walokhu lalokhuya.

Isib. amanga- uSomanga/uSomangase.

So(isakhi esikhomba uyise)+ a (uyasuswa) manga (ibizo nje)+ se (isijobelelo).

uSobantu- uyise wabantu.

uSompisi- uyise wempisi.

no- kufinyezwe igama elithi unina, kutsho ukuthi umama/unina walokhu lalokhuya.

uNokuthula- unina wokuthula.

uNothando- unina wothando.

uNonceba- unina womusa

ma – yisakhi esikhomba abantu besifazana.

umaDube- umntaka Dube.

umaKhumalo- umntaka Khumalo.

b.Singakha amabizo mbaxa ngokubhaxanisa incezu zenkulumo.

-izifo (ibizo) + zonke(isabizwana)= uZifozonke (ibizo qho).

-inkabi (ibizo)+ ende (isiphawulo) = uNkabinde (ibizo qho).

-isinini (ibizo) + sami(ubumnini) = uSininisami (ibizo qho).

-isihlangu (ibizo) + sinye (inani) =  uSihlangusinye (ibizo qho).

-izwe (ibizo) + lifile (isenzo) = uZwelifile (ibizo qho).

-umfana(ibizo) + futhi (isihlanganiso) = uMfanafuthi (ibizo qho).

-dabula(isenzo)+ okwakhe(isabizwana) uDabulokwakhe(ibizo qho).